Człuchów

Na przesmyku dwóch jezior, uchodźcy przybyli z nad Noteci wystawili prasłowiański gród drewniany, którego ślad pozostał na najwyższym wzgórzu pod miastem. Za czasów książąt gdańskich osada ta należała do kasztelani szczytnieńskiej, której siedzibą było leżące 20 km na północny zachód od dzisiejszego Człuchowa nieistniejące już Szczytno. W 1312 roku Krzyżacy kupili Człuchów za niewielką kwotę od synów Mikołaja z Ponieca. Wówczas na ośrodki lokalnych władz awansowały między innymi Tuchola, Człuchów i Lębork. Naturalne walory Człuchowa na decyzję o lokalizacji w tej części państwa zakonnego, zamku obronnego, który przez wieki był rzeczywiście twierdzą nie do zdobycia.

Główną, a długo jedyna murowaną budowlą Człuchowa był zamek. Na podgrodziu powstała zaś nieduża, zamieszkała przez Kaszubów i niemieckich kolonistów, osada przyzamkowa. Dziś uznaje się, że stanowiła ona zalążek miasta. Podczas każdej z licznych wojen drewniana zabudowa miasta padała ofiarą płomieni. Specyfika Człuchowa jako ośrodka administracyjnego i wojskowego wpłynęła na szybkie zmiany etniczne, jakie nastąpiły w tej okolicy jeszcze w XIV wieku. Krzyżacy w połowie XIV stulecia rozpoczęli kolonizacje południowo-zachodnich rubieży swego państwa, sprowadzając tu osadników z krajów niemieckich.

W czasach I Rzeczypospolitej miasto pełniło rolę ośrodka administracyjnego, w którego zarządzie znalazła się cała południowo-zachodnia część Prus Królewskich. W porównaniu z innymi miastami ówczesnej Rzeczypospolitej Człuchów należał do miast małych, a odnotowana pod koniec XVI w. liczba rzemieślników stawiała go na równi z Białym Borem. Przewaga ludności niemieckojęzycznej pośród mieszkańców Człuchowa wpłynęła na szybkie zwycięstwo reformacji i przejęcie tutejszego kościoła już w roku 1550. Nie bez znaczenia były tu sympatie ówczesnego starosty Latalskiego, który sam będąc protestantem wspierał swych braci w wierze. Zachowane dokumenty z roku 1750 opisują Człuchów jako miasteczko z 20 domami przy rynku, 25 przy szosach, 8 warsztatami rzemieślniczymi i 3 kramami. Spowodowany wojnami upadek miast w XVII i XVII wieku nie ominął Człuchowa. Odbudowane po tragicznym pożarze (w roku 1598, kiedy to ocalały jedynie 2 budynki) miasto niszczone było też podczas obu wojen szwedzkich. W czasie „potopu” szwedzka jazda fińska opanowała zamek, dotąd niezdobyty przez najeźdźców. Po zakończeniu walk i podpisaniu pokoju oliwskiego miasto i okoliczne wsie były tak zrujnowane, że brakło środków na odbudowę. Próbą zaradzenia sytuacji było sprowadzenie do Człuchowa przez starostę Radziwiłła żydowskich kupców, którzy z czasem utworzyli na przedmieściu chojnickim własną osadę z synagogą, szkołą dla chłopców i sądem, tzw. jurydyką.