Człuchów

We wrześniu 1772 r. na mocy porozumień rozbiorowych do miasta wkroczyły wojska pruskie. W ramach nowego podziału administracyjnego Człuchów znalazł się w powiecie chojnickim. W 1786 i ponownie w 1793 r. miały miejsce ostatnie z wielkich pożarów niszczących Człuchów. Opracowano wówczas założenia odbudowy miasta, uwzględniające dawny układ zabudowy oraz wymogi nowoczesności. Na prośbę mieszkańców król zezwolił wówczas na rozbiórkę zamku i wykorzystanie otrzymanych cegieł jako materiału budowlanego. Z zamku pozostała górująca nad miastem wieża i odbudowana później ( w latach 20 XIX w.) dawna zamkowa kaplica. Po roku 1818 r. Człuchów ponownie uzyskał status miasta powiatowego. Pod koniec lat 30-tych XIX w. unowocześniono przebiegają przez miasto szosę Berlin-Królewiec, a w roku 1844 główna ulica uzyskała oświetlenie. Budowa kolei w latach 1877 –1878 stworzyła z Człuchowa ważny węzeł komunikacyjny. Już w roku 1865 otwarto nieduży miejski szpital, w roku 1871 powołano w Człuchowie Powiatową Kasę Oszczędności. Ciekawostką może być jednak fakt, że do roku 1892 w Człuchowie nie było poczty, a jej wybudowanie przez prywatnego inwestora nastąpiło dopiero na prośbę generalnego poczmistrza Niemiec.

Odrodzenie Polski w 1918 r. zmieniło całkowicie położenie Człuchowa. W odległości kilkunastu kilometrów od miasta powstała granica „przecinająca” dawne kontakty gospodarcze i towarzyskie. Nastąpiła także częściowa wymiana ludności, a w Człuchowie nowy dom znalazła znaczna grupa tzw. optantów. Jak inne miasteczka niemieckiego pogranicza, Człuchów borykał się z wieloma problemami natury demograficznej i gospodarczej.  W czerwcu 1938 r. tu właśnie uroczyście wmurowano kamień węgielny pod budowę w całych Niemczech blisko 600 domów Hitler-jugend. Z drugiej strony, miasto w okresie dwudziestolecia wypiękniało i wzbogaciło się o wiele nowych obiektów kulturalno-rekreacyjnych, między innymi o nowy stadion z zapleczem oraz powiatowe muzeum.

Już we wrześniu 1939 roku przez Człuchów przechodziły oddziały polskich jeńców skierowanych do słynnego oflagu w Czarnem. Wkrótce zaczęli przybywać tu także robotnicy przymusowi. Dopiero jesienią 1944 r. człuchowianie bezpośrednio odczuli powiew wojny, a władze rozpoczęły ewakuację. Pod koniec stycznia 1945 r. w granice powiatu weszły wojska radzieckie, jednak miasto zostało zdobyte dopiero 27 lutego 1945 roku. Zniszczeniu uległo około 60% zabudowy Człuchowa. W ciągu trzech lat z miasta wysiedlono Niemców, a na ich miejsce przybyli osadnicy z sąsiednich regionów i repatrianci ze wschodu. W 1947 r. na terenie powiatu i w samym mieście osiedlono Ukraińców wywiezionych z Bieszczad w ramach akcji „Wisła”. Odbudowa zniszczonego miasta postępowała wolno. Dopiero w latach 60-tych w miejsce ruin zaczęły powstawać nieciekawe, z dzisiejszej perspektywy, bloki.